Wypalenie zawodowe – jak go unikać i jak sobie z nim radzić?

Wypalenie zawodowe to temat, który od kilku lat gości na ustach wielu ludzi. Coraz częściej można usłyszeć od kogoś, że czuje się zmęczony, nie ma energii i motywacji do pracy. Syndrom wypalenia dotyczy nie tylko osób starszych, ale również młodszych, które dopiero zaczynają karierę. Czym jest spowodowany? Jaki objawy powinny zaniepokoić i kiedy należy zacząć szukać pomocy?

Wypalenie zawodowe – co to oznacza?

Wypalenie zawodowe, zwane również syndromem wypalenia zawodowego lub syndromem Burnout występuje w momencie, gdy praca przestaje dawać satysfakcje, pracownik przestaje się rozwijać, czuje się niezadowolony, wyjście do pracy wywołuje dużą niechęć. Według definicji jest to stan wyczerpania fizycznego, emocjonalnego i psychicznego, spowodowany długotrwałym zaangażowaniem się w emocjonalnie trudne sytuacje. Na wypalenie zawodowe składają się trzy główne czynniki, tj.

• Emocjonalne wyczerpanie, objawiające się uczuciem pustki.
• Zobojętnienie na kontakty społeczne, charakteryzujące się negatywnym i cynicznym spojrzeniem na inne osoby, oschłością, chamstwa czy wrogości wobec klientów, czy kolegów z pracy.
• Obniżenie własnej oceny, czyli uczucie, że to, co robimy nie ma sensu.

Osoby dotknięte syndromem wypalanie zawodowego czują się wyczerpane, obojętne, nie mają siły do działania. Występują objawy fizyczne i psychiczne, które utrudniają codzienne funkcjonowanie, np. chroniczne zmęczenie, izolowanie się, tłumienie emocji. Jest to odpowiedź organizmu na stres, spowodowany sytuacją w życiu zawodowym (pisaliśmy m.in. Stres w pracy biurowej).

Kiedyś tego typu problemów nie traktowano poważnie, dziś sytuacje uległa dużej zmianie i wypalenie zawodowe zaczęto traktować jako jednostkę chorobową. Choroba może rozwijać się pod wpływem wielu czynników, które związane są zarówno z samym człowiekiem, jak i jego pracodawcą. Oba czynniki nadkładają się na siebie, a to powoduje wystąpienie określonych objawów

Kogo najczęściej dotyczy syndrom wypalania zawodowego?

Nie ma konkretnej grupy osób, które mogą cierpieć na wypalenie zawodowe. Choroba może wystąpić u przedstawicieli wszystkich zawodów, ale prowadzone badania dowodzą, że najbardziej narażone są osoby, które zajmują stanowiska kierownicze oraz takie, gdzie wymagany jest ciągły kontakt z innymi ludźmi. Są to zazwyczaj osoby, od których w pracy wymaga się zaangażowania emocjonalnego, poznawczego, społecznego.

Wśród grup zawodowych, u których może wystąpić niechęć do pracy można wymienić nauczycieli, trenerów, pedagogów, lekarzy, pielęgniarki, policjantów, handlowców czy menadżerów. Na wypalenie zawodowe są bardziej narażone osoby o określonych predyspozycjach i cechach osobowości. Są to najczęściej osoby ambitne, perfekcjoniści i pracoholicy. Częściej chorują również osoby samotne, które nie mają bliskich, a praca jest dla nich całym światem.

Zwiększoną tendencję do zachorowania mają osoby, które bardzo mocno angażują się w powierzone zadania, poświęcają się całym sobą. Wbrew powszechniej opinii, częściej chorują osoby młode, których oczekiwania mocno rozmijają się z rzeczywistością. Duże ryzyko zachorowania występuje u osób ze skłonnością do depresji, nadwrażliwych, z niską samooceną i znikomą odpornością na stres.

Wypalenie zawodowe – objawy

Syndrom wypalania zawodowego rozwija się powoli, objawy stopniowo narastają. Do symptomów, które powinny nas zaniepokoić, należy:

• Nieustanne zmęczenie pracą – jeżeli czynności, które wcześnie wydawały się proste i nie stanowiły problemu, stają się męczące i nieprzyjemne, to w naszej głowie powinna zapalić się czerwona lampka. Może to oznaczać, że dzieje się coś złego i warto poszukać sposobów, jak wyjście z kryzysowej sytuacji. W momencie, gdy występuje ciągłe zmęczenie, wiele osób odkłada obowiązki na później, a to z kolei powoduje ogromny stres i poczucie niewywiązywania się z powierzonych zadań. Zmęczenie i zły nastrój przenoszony jest do domu, ciężko przestać myśleć o pracy, a to odbija się na życiu prywatnym.
• Brak zaangażowania w życie firmy – jeżeli osoby, które dotychczas były aktywne, kreatywne, pełne pomysłów, nagle cichną, nie biorą udział w burzach mózgu, nie podrzucają swoich pomysłów, to może oznaczać, że czują się wypaleni. Nie chce im się angażować w sprawy firmę, nie widzą w tym żadnego sensu. Nie biorą również udziału w integracji załogi. Imprezy czy spotkania działowe są dla nich obojętne.
• Lęk przed pójściem do pracy – osoby, które zmagają się z wypaleniem zawodowym, cierpią już na samą myśl o wyjściu do pracy. Ranki są dla nich początkiem koszmaru, marzą tylko, aby minęło 8 godzin i mogli opuścić zakład pracy. Stres jest tak silny, że objawiam się lękiem oraz wieloma objawami somatycznymi. Wielu chorych odczuwa mdłości, ból brzucha, wymiotuje.
• Brak zainteresowania branżą – dla wielu osób praca jest również pasją. Niestety i prawdziwych pasjonatów zawodu może dotknąć wypalenie zawodowe. Jeżeli tak się stanie, to pojawi się brak zainteresowania branżą i nowinkami technicznymi. To, co kiedyś cieszyło, staje się całkowicie obojętne, nie sprawia żadnej radości.
• Niezdecydowanie dotyczące szukania nowej pracy – osoby wypalone zawodowo często myślą o zmianie pracy, widzą się w myślach na nowym stanowisku, ale faktycznie nie robią nic, aby znaleźć inne zatrudnienie. Ich działanie kończy się zazwyczaj na przeglądaniu ogłoszeń o pracę, ale nie wysyłają CV, nie biorą udziału w procesie rekrutacyjnym. Mimo że chcą coś zmienić, to odczuwają lęk, który ich paraliżuje i nie pozwala na działanie.
• Kłopoty ze snem – stres spowodowany pracą często jest przyczyną bezsenności. Wypalone zawodowo osoby nie mogą zasnąć, nieustannie myślą o tym, że jutro znów muszą iść do pracy. Zdarza się również odwrotna sytuacja. Ludzie zmęczeni pracą czują się ciągle senni, w śnie są wolni i wykonuję inne, ciekawsze zajęcia.

• Problemy ze skupieniem uwagi – brak snu, ciągłe podenerwowanie powoduje, że pojawiają się problemy z koncentracją. Nie tylko ciężko skupić się na wykonywanej pracy, ale również w domu, na czytaniu czy rozwiązywaniu krzyżówek. Czasami przyczyną jest zmęczenie, brak snu lub gorszy dzień, ale często jest to jeden ze symptomów wypalenia zawodowego.
• Wahania nastroju – kondycja psychiczna osób dotkniętych syndromem wypalenia zawodowego nie jest najlepsza. Często pojawiają się wahania nastroju. Pracownicy są chwilami nadmiernie pobudzeni, pełni euforii, a niedługo potem robią się empatyczni i przygnębieni. Takie zachowania nie wróżą nic dobrego, powinny być skonsultowane ze specjalistą.
• Cynizm – to również jeden z charakterystycznych objawów wypalenia zawodowego. Wskutek stresu nie widzimy sensu w tym, co robimy. Nie dostrzegamy również pracy naszych kolegów, stajemy się wobec nich cyniczni i niemili.
• Skłonność do nałogów – badania dowodzą, że osoby, którym praca nie przynosi żadnej satysfakcji, często popadają w nałogi. Palenie papierosów, picie alkoholu, a nawet narkotyki wydają się ciekawsze niż praca. Nałóg jednak nie pomaga pozbyć się wypalenia, często powoduje dalsze problemy.

Jakie mogą być przyczyny wypalenia zawodowego?

Wypalenie zawodowe może mieć wiele przyczyn. Niektóre z nich leża po stronie pracodawcy, inne są wynikiem naszej osobowości lub zaistniałej sytuacji. Specjaliści wymieniają główne przyczyny tego stanu:

• Zaburzone poczucie własnej wartości,
• Brak sukcesów w pracy,
• Nadmiar obowiązków,
• Wyczerpanie psychiczne i fizyczne,
• Niskie wynagrodzenie,
• Brak docenienia,
• Zła atmosfera w miejscu pracy,
• Niejasne cele stawiane przez przełożonych,
• Brak wsparcia od szefa i współpracowników,
• Brak autonomii w miejscu pracy,
• Nieustanna kontrola,
• Brak możliwości rozwoju zawodowego,
• Brak poczucia wspólnoty w środowisku pracy,
• Zbyt wysokie i nierealistyczne oczekiwania wobec pracy oraz samego siebie
• Konflikty w miejscu pracy,
• Niesprawiedliwe traktowanie, faworyzowanie niektórych pracowników.

Skąd bierze się wypalenie zawodowe? 

Nie ma jednej odpowiedzi na pytanie, skąd się bierze wypalenie zawodowe. Może dotknąć każdego, bez względu na wiek, płeć czy wykształcenie. Jedną z częstych przyczyn jest błędnym obraz przyszłej pracy. Młodzi ludzie, którzy rozpoczynają karierę, wyobrażają sobie, co będą robić, jakie będą mieć obowiązki, jednak rzeczywistość nie zawsze odpowiada marzeniom. Zetknięcie się z codziennością powoduje, że wiele osób zaczyna odczuwać złość, niezadowolenie i frustracje. Życie w firmie wygląda inaczej, atmosfera również nie jest wymarzona. Jeżeli już na początku pojawiają się przeszkody, trudno o dobre samopoczucie. Z czasem sytuacja pogarsza się, zaczyna brakować chęci i motywacji do pracy (pisaliśmy niedawno: Motywacja do pracy). Zaczynamy odczuwać wypalenie zawodowe.

Czasami przyczyną syndromu Burnouta jest nadmiar stresu, wywołany nadmierną ilością pracy. Nie każdy umie poradzić sobie z taką sytuacją, są osoby, które nie są w stanie pracować w warunkach stresowych, a to nakręca błędne koło. Stres, nadmiar obowiązków, niemożność dogadania się ze szefem i współpracownikami powoduje coraz większą niechęć do chodzenia do pracy.

Inną, równie często przyczyną wypalenia zawodowego jest przemęczenie. Są osoby, które spędzają w pracy po kilkanaście godzin na dobę, biorą nadgodziny, wykonują projekty. Mimo że początkowo nic nie zapowiada katastrofy, to takie zachowanie może szybko odbić się na zdrowiu. Brak czasu wolnego, ciągłe życie powoduje, że organizm staje się coraz bardziej zmęczony, nie ma, kiedy się zregenerować (pisaliśmy niedawno: Zarządzanie czasem w pracy). Pojawiają się przykre objawy, mogące świadczyć o syndromie wypalania zawodowego.

Są osoby, które mają skłonność do niskiej samooceny, obniżania swojej wartości, porównywania się z innymi ludźmi. Obecnie łatwo popaść w kompleksy, media pokazują osoby, które osiągają sukces, są szczęśliwe i zadowolone życia. Patrząc na wyidealizowany obraz, łatwo można poczuć się kim gorszym. Wiele osób, porównując się do gwiazd z TV, dochodzi do wniosku, że jest nic nie warta, ma nudną pracę, nic nie osiągnęła w życiu. Takie myślenie często powoduje, że pojawia się syndromu Burnouta.

Jak sobie radzić z wypaleniem zawodowym?

Wypalenie zawodowe może dotknąć każdego z nas. Nawet prawdziwi pasjonaci swojego zawodu mogą w pewnym momencie, pod wpływem wielu niesprzyjających czynników, poczuć się wypaleni. Objawy pojawią się stopniowo, dlatego nie warto czekać, aż wyjście do pracy stanie się koszmarem. Warto zacząć działać od razu, gdy zauważymy, że praca nie przynosi takiej satysfakcji jak dawniej. Oczywiście może się okazać, że to kilkudniowy gorszy nastrój, ale może być to również pierwszy objaw wypalenia zawodowego.

Aby szybko poprawiać swoją sytuację, należy zacząć działać. Zaniedbania mogą prowadzić do depresji. Co możemy zrobić? Jest wiele metod, które pozwolą odzyskać chęć do pracy. Na efekty trzeba trochę poczekać, nie na pewno przyjdą. Pierwsze, co trzeba zrobić, to zadbać o siebie i swoje potrzeby. Wypalenie często jest wynikiem przepracowania, dlatego trzeba nauczyć się odpoczywać, rozdzielać życie zawodowe od prywatnego. Należy znaleźć coś innego, niezwiązanego z pracą, co będzie sprawiało przyjemności, pozwoli zapomnieć o zawodowych obowiązkach.

Dla jednych będzie to malowanie, dla innych czytanie, granie na jakimś instrumencie, szycie czy lepienie garnków. Świetnym sposobem na relaks jest sport. Nie trzeba od razu stać się sportowcem, wystarczy być aktywnym kilka razy w tygodniu, po 40-60 minut. Każdy może znaleźć dyscyplinę, która będzie sprawiała mu radość. Skutecznie odstresowują spacery, pływanie, jazda na rowerze, a także joga czy medytacja.

Można ćwiczyć w grupie lub samemu, tak jak kto woli. Dobrym sposobem, przeciwdziałającym wypaleniu zawodowemu są masaże, wizyty w SPA, które poprawiają samopoczucie i likwidują objawy stresu. Warto o tym pamiętać, po pracy wyłączyć laptop, telefon służbowo, poświecić czas sobie i swoim najbliższym. Oczywiście z wypaleniem zawodowym warto walczyć nie tylko w domu, ale również w miejscu pracy (pisaliśmy m.in. Jak zorganizować pracę w biurze).

Jak walczyć z wypaleniem zawodowym w miejscu pracy?

Syndrom wypalenia zawodnego może być wynikiem nudy i monotonii. Jeżeli w pracy wykonujemy ciągle te same czynności, każdy dzień wygląda tak samo, jak poprzedni, to mamy duże szanse paść ofiarą wypalenia. Aby temu zapobiec, należy zadbać, aby codzienne zadania nieco różniły się od siebie. Oczywiście nie zawsze są możliwe duże zmiany, ale nawet niewielka odmiana czy kolejność wykonywania zadań, potrafi pomoc. Dużą rolę w takiej sytuacji odgrywa przełożony.

Warto pokonać swoje obawy, odważyć się na rozmowę z szefem i spróbować znaleźć rozwiązanie satysfakcjonujące obie strony. Czasem przełożony może przesunąć pracownika na inne stanowiska, zmienić lub urozmaicić mu obowiązki. Ważne, aby nie ukrywać problemu, bo sam nie minie, a będzie się nawarstwiał. Pracownik może zasugerować przełożonemu wysłanie na szkolenie, które pozwoli nabyć nowe umiejętności i będzie dobrym pretekstem do zmiany stanowiska pracy.

Czy pracodawcy mogą przeciwdziałać wypaleniu zawodowemu?

Przełożeni mają ogromną rolę w zapobieganiu wypaleniu zawodowemu swoich pracowników. Powinni prowadzić działania profilaktyczne, zachęcać do innych aktywności, które nie mają związku z pracą. Ważne jest, aby świecili przykładem i pokazywali, że możliwe jest zachowanie równowagi między życiem osobistym i zawodowym. Dobrą metodą wspierania pracowników jest organizowanie kursów, które uczą o zdrowych nawykach, pokazują, jakie mogą być skutki pracoholizmu.

Pracodawca, który widzi, że z jego podwładnym dzieje się coś niepokojącego, powinien pomóc mu i wspólnie poszukać rozwiązania, dopasowanego do danej osoby. Przykładem wsparcia jest zmiana obowiązków, zmiana stanowiska pracy czy zapewnienie kursów, pomagających nabyć nowe kompetencje. Dobrą praktyką jest również możliwość skorzystanie z pomocy psychologa.

Zmiana pracy jako sposób na wypalenie zawodowe

Zdarza się, że praca męczy, powoduje zniechęcenie, a rozmowa z przełożonym nic nie daje. W takim wypadku warto zdecydować się na skuteczne, ale radykalne rozwiązanie. Dobrym pomysłem jest zmiana pracy na taką, która będzie sprawiała radość i  przynosiła satysfakcje. Nie jest to łatwe, dlatego szukanie pracy warto zacząć, jeszcze pracując na starym stanowisku (pisaliśmy m.in. Jak znaleźć pracę bez doświadczenia). Da to azyl bezpieczeństwa, pozwoli szukać nowego stanowiska bez obaw, że zabraknie nam środków do życia.

Pracując, można wysyłać CV, pytać się znajomych, zaglądać na strony branżowe, gdzie ogłaszają się pracodawcy. Dobrze jest również podszkolić się, nabyć lub poszerzyć swoje kompetencje, bo będzie dużym ułatwieniem i pozwoli pokonać konkurencje na rynku pracy. Należy również określić, co tak naprawdę chcemy robić. Trzeba zastanowić się, dlaczego chcemy zmienić starą pracę i co nam w niej przeszkadza.

Czy jest to nadmiar obowiązków? A może nudne, powtarzalne zajęcia? Może powodem wypalenia są ludzie, którzy pracują w firmie? Znając odpowiedzi na te pytania, łatwiej będzie szukać nowego miejsca w zawodowym świecie.

Rozmowa i terapia – jak wyjść z wypalania zawodowego?

Osoby wypalone zawodowo nie powinny pozostać same ze swoim problemem. Warto na ten temat rozmawiać z rodziną i znajomymi. Szybko okaże się, że w podobnej sytuacji jest wiele osób. Sama możliwość wyrzucenia z siebie złych emocji pozwoli lepiej znieść stres i zmotywuje do działania. Jeżeli mamy zaufane osoby, możemy poprosić je o radę. Może wśród bliskich znajdzie się ktoś, kto miał syndrom Burnouta i wyszedł z tej sytuacji obronną ręką. Warto dowiedzieć się, co u tej osoby było najbardziej pomocne, jak udało się jej wyjść na prostą.

Czasami można usłyszeć skuteczne rady, na które samemu ciężko byłoby wpaść. Dzięki podzieleniu z innymi osobami swoim problemem, łatwiej można znaleźć inną pracę. Może się okazać, że akurat ktoś słyszał o wolnym etacie, który jest tym, czego szukamy. Czasami same rozmowy z przyjaciółmi nie są w stanie rozwiązać problemu. Jeżeli wypalenie zawodowe jest silne, nie pozwala na normalne funkcjonowanie, zabija radość życia, to warto skorzystać z pomocy specjalisty. Należy umówić się do psychologa lub psychoterapeuty, który wysłucha i pomoże znaleźć najlepsze wyjście z sytuacji.

Pisaliśmy na naszym innym blogu: Jak motywować pracowników

Oczywiście trzeba liczyć się z tym, że jedno spotkanie nie wystarczy. Najczęściej osoby wypalone zawodowo potrzebują kilkumiesięcznej, regularnej terapii. Jeżeli oprócz pogorszenia nastroju, występują różne objawy somatyczne, tj. bóle brzucha, głowy, wymioty, drżenie ciała, warto skonsultować swój stan z lekarzem. Należy wykonać zlecone badania, bo czasami silny stres powoduje, że zaczynają rozwijać się inne choroby.

Jak zmienić swoje myślenie i nie dopuścić do wypalanie zawodowego?

Zjawisko wypalenia zawodowego jest coraz częstsze. Wynika z dążenia do doskonałości i chęci naśladowania osób, które odniosły sukces. Warto jednak pamiętać, że praca nie jest jedyną wartością w życiu. Warto mieć swoje hobby, w domu poświęcać czas bliskim, a nie myśleć, czy wszystkie zadania zostały dopięte na ostatni guzik. Specjaliści radzą, aby nauczyć się postępować tak, aby ograniczyć ryzyko wystawienia syndromu wypalenia zawodowego. Jest kilka zasad, które warto wcielić w życie. Oto one:

• Należy ustalić jasne granice – nie można być we wszystkim najlepszym, wszystkie zadania wykonywać jeszcze przed czasem, zgadzać się na wszystko, o co poprosi przełożony. Czasami trzeba powiedzieć nie, nie powinno być to źle zrozumiane. W pracy potrzebna jest sztuka asertywności, bo bez tego będziemy atakowani, zarzucani nowymi obowiązkami, zestresowani. Określeniu swoich granic pozwoli spokojnie pracować, a tym samym zminimalizuje pojawienia się wypalenia zawodowego.
• Należy skorygować swoje oczekiwania – to oczywiste, że każdy chciałby pracować w przyjaznej atmosferze, świetnie zlokalizowanej firmie i wykonywać ciekawe, rozwijające zadania. Ale nie zawsze tak jest. Trzeba zmienić swoje oczekiwania, a życie od razu stanie się prostsze. Warto również poschodzić do powierzonych zadań z entuzjazm. Dzięki temu łatwiej będzie można być zauważony, a to z kolei droga do awansu i wymarzonego stanowiska.
• Należy określić swoje potrzeby w pracy – każda osoba, zaznaczająca karierę zawodową, ma swoje potrzeby, np. chce zachować indywidualność, pragnie być dumna z miejsca, w którym pracuje. Warto skonfrontować swoje potrzeby z rzeczywistością, jeżeli jest to możliwe to je skorygować, a jeżeli są zupełnie sprzeczne, poszukać nowej pracy.
• Należy dbać o swój rozwój – dobrym sposobem na uniknięcie wypalenia zawodowego jest dbanie o własny rozwój. Warto brać udział w kursach, szkoleniach, zapisać się na dodatkowe studia, w razie potrzeby zmienić kierunek ścieżki zawodowej. Warto również rozwijać się w dziedzinach niezwiązanych z pracą. Praca nad hobby zwiększy zadowolenie z życia, a tym samym pozwoli wyeliminować objawy wypalenia.
• Należy pamiętać o przerwach w pracy – niestety, większość osób nie umie odpoczywać i łapać oddechu między kolejnymi obowiązkami. To duży błąd, bo to tylko krok od wypalenia zawodowego. Ludzki organizm potrzebuje odpoczynku, aby mógł się zregenerować. Bez tego szybko się zbuntuje, pojawia się objawy fizyczne i psychiczne. W przerwie warto wyjść na świeże powietrze, wypić herbatę na ławce w parku lub poplotkować i pośmiać się z kolegami. Warto, choć na kilka minut, odłożyć sprawy zawodowe i porozmawiać o czymś przyjemniejszym. Po pracy warto iść na spacer, siłownie czy do lasu. To odświeży umysł, pozwoli następnego dnia przyjść wypoczętym i gotowym do pracy.
• Należy starać się przyjmować postawę pozytywną – w pracy należy wyrobić sobie przekonanie o własnej skuteczności i umiejętności radzenia sobie w każdej sytuacji. Można przećwiczyć to w domu, przed lustrem, potem z bliskim osobami. Warto szukać pozytywnych doświadczeń i dobry stron każdej sytuacji. Dzięki posiadaniu własnych wartości można uchronić się przed skutkami wypalenia zawodowego

Wypalenie zawodowe jako jednostka chorobowa

W 2019 r. Światowa Organizacja Zdrowia uznała wypalenie zawodowe za oficjalną diagnozę medyczną i znała wypalenie zawodowe za oficjalną diagnozę medyczną i postanowiła wpisać je do klasyfikacji ICD-11. Co to dla nas oznacza? Coś bardzo ważnego. Od stycznia 2022 roku lekarz, w związku ze zdiagnozowaniem wypalenia zawodowego, będzie mógł wypisać zwolnienie lekarskie. Zwolnienie, podobnie jak w przypadku zaburzeń psychicznych np. depresji, będzie umożliwiało osobie chorej poruszanie się po mieście, np. wyjście na zakupy czy do parku.

Pisaliśmy niedawno: Cechy dobrego pracownika biurowego

Leczenie wypalenia zawodowego jest trudne i długotrwałe, czasami wymaga współpracy wielu specjalistów. Mocno nasilone objawy wpływają na wszystkie aspekty życia, mogą powodować depresję, która może skończyć się tragicznie. Możliwość wystania L4 budzi radość pracowników, ale rodzi również ryzyko naciągania i oszukiwania. Chorobę można symulować, nieuczciwo pracownicy mogą podawać objawy chorobowe, których tak naprawdę nie doświadczają.

W 2022 roku można spodziewać się nasilonych kontroli ZUS-u, które będą miały na celu wykrycie nadużyć. Wypalenie zawodowe istniało zawsze, ale dopiero od kilku lat zaczęto o nim głośno mówić. Warto wiedzieć, że to choroba, która może dotknąć każdego z nas. Nie wolno się jej wstydzić, a w razie zauważenia pierwszych objawów, warto skorzystać z pomocy specjalistów.