Kiedy można odmówić wykonania polecenia służbowego?

Jednym z podstawowych obowiązków pracownika jest wykonywanie pracy sumiennie i starannie oraz stosowanie się do poleceń przełożonego, które dotyczą pracy, jeżeli nie są one sprzeczne z przepisami prawa lub umową o pracę (art. 100 §1 kodeksu pracy). Już pobieżna analiza powołanego przepisu pozwala na stwierdzenie, że istnieją jednak przypadki, w których pracownik może odmówić określonej pracy czy wykonania określonego polecenia służbowego. Takim najbardziej jaskrawym przykładem jest odmowa wykonania pracy, która nie ma nic wspólnego z pracą, określoną w treści umowy o pracę. Jest to jednocześnie jeden z trudniejszych przypadków – w wielu przypadkach trudno jest bowiem wykazać, że dane polecenie służbowe nie ma nic wspólnego z rodzajem pracy, określonym w treści umowy o pracę. Z drugiej strony jednak nie budzi wątpliwości fakt, że jeśli zatrudnia się pracownicę na stanowisku sekretarki, to nie można wydać jej polecenia służbowego odśnieżenia chodnika przed biurem – zbyt daleko ten rodzaj pracy odbiega od tej, określonej w umowie o pracę.

Odmowa wykonania polecenia służbowego – kiedy jest dopuszczalna?

Co do zasady więc pracownik może odmówić wykonania pracy tego rodzaju, która jest niezgodna z rodzajem pracy, wskazanym w treści umowy. Odmowa taka nie jest jednak dopuszczalna, jeśli nie wchodzi w grę jednorazowe polecenie wykonania innego rodzaju pracy (np. polecenie sekretarce odświeżenia chodnika), a tzw. czasowe powierzenie innej pracy ze względu na stan zdrowia pracownika czy potrzeby pracodawcy.

Warto w tym miejscu wspomnieć o powszechnej wśród pracodawców praktyce, niekoniecznie do końca legalnej – przygotowując dla pracownika zakres czynności nierzadko uwzględniają oni w nim klauzulę, że pracownik ma obowiązek „wykonywać polecenia służbowe pracodawcy i przełożonych”. Taki zapis w zakresie czynności nie wyklucza jednak opisanej powyżej możliwości odmowy wykonania określonego polecenia służbowego, jeśli nie jest ono rodzajowo zgodne z pracą, określoną w treści umowy o pracę. Warto w tym miejscu przytoczyć wyrok Sądu Najwyższego z dnia 26 lutego 2002 roku sygn. I PK 149/02, w którym Sąd Najwyższy stwierdził, iż zakres zadań wynikających z zajmowania określonego w umowie o pracę stanowiska może być konkretyzowany nie tylko przez przedstawienie pracownikowi pisemnego zakresu czynności, ale również w drodze poleceń pracodawcy, mieszczących się w granicach zakreślonych rodzajem pracy ustalonym w umowie (zajmowanym stanowiskiem).

Kolejny przypadek, w którym pracownik może odmówić wykonania polecenia służbowego to sytuacja, w której realizacja wydanego polecenia naraziłaby pracownika na popełnienie przestępstwa czy wykroczenia. Przykładowo pracownik, który nie posiada prawa jazdy, ale potrafi prowadzić samochód, otrzymał od pracodawcy polecenie udania się samochodem służbowym w podróż służbową. Takie polecenie narazi pracownika na popełnienie wykroczenia, pracownik zatem może odmówić jego wykonania bez żadnych konsekwencji. Jest to o tyle ważne, że w pewnym momencie pracownik może wystraszyć się konsekwencji odmowy (np. kary porządkowej czy wręcz rozwiązania z nim stosunku pracy) i takie polecenie wykona. Zarówno pracownik, jak i pracodawca muszą bezwzględnie pamiętać o jednym – wykonanie przez pracownika takiego polecenia jest uzasadnioną przyczyną do rozwiązania z pracownikiem stosunku pracy bez zachowania okresu wypowiedzenia. Inaczej mówiąc – jeśli pracodawca wydaje pracownikowi polecenie służbowe, którego wykonaniem pracownik popełni przestępstwo czy wykroczenie, jest uzasadnioną przyczyną ewentualnej dyscyplinarki.

Niestety w praktyce tego typu przypadki zdarzają się nierzadko – warto wspomnieć choćby o powszechnym u niektórych pracodawców procederze antydatowania dokumentów. Jeśli pracodawca przygotowuje jakiś dokument z datą wsteczną, a następnie każe go pracownikowi również z datą wsteczną podpisać, to takie zachowanie może wypełniać znamiona przestępstwa fałszowania dokumentów, a więc pracownik również (głównie dla swojego dobra) powinien zdecydowanie odmówić.

Następna sytuacja, w której odmowa wykonania polecenia służbowego jest dopuszczalna to sytuacja, w której wykonanie tego polecenia stałoby w sprzeczności z przepisami BHP, czy naraziło pracownika na utratę zdrowia i życia. W takim wypadku jednak o swojej odmowie pracownik musi niezwłocznie powiadomić przełożonego, wskazując jednocześnie na te okoliczności, które stały się podstawą do odmowy wykonania polecenia służbowego. Warto dodać, że pracownik powinien również (i jak najbardziej ma do tego prawo) odmówić wykonania polecenia służbowego, jeśli jest to podyktowane jego stanem psychofizycznym. Jeśli pracownik wykonuje pracę, wymagającą szczególnej sprawności psychofizycznej (np. pracując jako elektryk przy liniach wysokiego napięcia), a w danym dniu po prostu źle się czuje na skutek niezależnych od siebie okoliczności, to po uprzednim powiadomieniu o tym przełożonego powinien powstrzymać się od wykonywania pracy.

Jak widzisz, nie zawsze dane polecenie służbowe musi przez pracownika zostać bezwzględnie wykonane. Wszystko tu bowiem zależy od tego, czy dotyczy ono pracy, w jakich okolicznościach zostało wydane itp.